Haiti-Agrikilti : Miltinasyonal Monsanto bay peyizan ayisyen yon “kado pwazonnen”

Beverly Bell*

Tradiksyon kreyòl pou AlterPresse apati tèks orijinal la ki an Angle [1]

Denyeman, Monsanto te anonse li pral bay Ayiti yon “kado” 60,000 sak semans ibrid (478,014 kg) pou fè mayi ak divès legim.

Semans ibrid se yon kalte semans yo fè nan laboratwa ki ka bay yon pi bon randman pase semans natirèl. Sèlman, semans sa yo konn bezwen angrè espesyal. Epi, sa k pi mal, peyizan yo oblije achte semans chak lane pou simen, paske semans ki sòti nan plant ki fèt avèk semans ibrid yo, oswa yo prèske pa bay anyen nan dezyèm lane, oswa esteril, ki vle di, yo pa donnen ditou. Se sa ki va oblije peyizan yo achte semans chak lane.

Tout moun konnen gwo konpayi agwo-endistri Monsanto, ki se yon konpayi ameriken. Monsanto gen biwo nan 46 peyi. Konpayi sa a fè $7.5 milya dola ameriken ($7,500,000,000) oswa plis chak lane. Epi li pa difisil wè pou wè kijan li fè kob sa a: Monsanto pouse semans li yo anpil, espesyalman yon kalte semans yo rele OGM (ki vle di “òganis ki modifye apati genetik li - rasin li”). Li fè semans yo pouse ni nan peyi rich, ni nan peyi pòv, paske se konsa yo fè gwo lajan – nan konvenk peyizan ak agrikiltè ak agwonòm se semans pa li yo ki pi djanm, k ap bay plis randman.

Sepandan, nan plizyè kote, lè Monsanto “bay” semans li yo swadizan gratis, li konn fè peyizan yo siyen yon akò ki kontwole sa y ap fè nan travay latè yo, parapòta ki semans oswa ki angrè yo ka itilize, menmsi peyizan yo pa konprann dokiman y ap siyen.

Pa egzanp, reprezantan òganizasyon peyizan nan peyi Meksik te eksplike dènyèman, yo te aksepte akò ak Monsanto, epi de twa lane apre, yo dekouvri se te tankou yo te nan yon prizon – yo pa t gen chwa, fòk yo achte semans nan men Monsanto nan pri ki te twò wo pou yo, oswa anba lòt move kondisyon.

Depi lontan, òganizasyon peyizan ak asosyasyon k ap travay avèk yo epi apiye yo an Ayiti, denonse enpòtasyon semans ak manje ki sòti nan gwo agwo-endistri etranje, paske li ka afebli pwodiksyon lokal ak semans lokal epi fè peyizan yo depann plis sou konpayi ak semans etranje, sa vle di, yo pral oblije jwenn gwo lajan pou achte entran. Yo konn pale kont semans ak manje OGM tou.

Pou kounye a, Monsanto pa voye semans OGM li yo an Ayiti. Anfèt, poko gen yon lwa sou reglemantasyon OGM an Ayiti. Se sa k fè Minis Agrikilti Joanas Gué di Monsanto “non, mèsi” lè konpayi a te ofri l yon semans OMG ki rele “Roundup.”

Sepandan, menm si Minis la te refize semans OGM yo, nan enterè kiyès Minis Agrikilti te aksepte “kado” semans ibrid Monsanto yo? `

Lè nou mete “kado” sa nan limyè, nou wè, li pa senp ditou.

Kado pou kiyès?

Premyeman, gen keyson ibrid la. Eske se yon kado si Monsanto bay peyizan yon semans ki bay randman pandan yon lane sèlman? An Ayiti, pou kounye a prèske tout peyizan itilize sa yo rele an angle “heirloom seeds” oswa sa n ta ka rele semans ki natirèl, natif-natal. Si se semans natirèl, yon peyizan ka pran semans nan pwòp plant ki donnen yo pou pwochen lane. Men, yonfwa yo kòmanse itilize ibrid, peyizan pral oblje achte semans nan men yon konpayi prive. Epi, akòz “kado” li bay, li sou terèn an kounye a, epi li tou pare pou vann semans li yo.

Dezyèman, an reyalite, malgre sa jounal yo di, 60,000 sak semans sa yo se pa yon kado yo ye, pou peyizan dirèkteman. Dapre sa Monsanto di nan pwòp dokiman li ekri, peyizan pral oblije peye pou semans sa yo. Yo pral oblije achte – nan yon pri ki redui, dapre sa Monsanto di – nan boutik ki nan men asosyasyon peyizan oswa koperativ. Ki jan yo pral chwazi ki asosyasyon oswa koperativ? Se pwojè “WINNER,” ki se yon pwojè USAID (gouvènman ameriken), ki pral deside. [2]

Twazyèman, semans sa yo bezwen angrè. Men Monsanto di klèman, li pap bay angrè. Ki jan peyizan yo pral jwenn angrè yo bezwen pou semans espesyal sa yo? Sa fè anpil moun sonje pwojè “kochon blan” PEPPADEP te distribye nan lane 1980 yo.

A lepòk, te genyen yon lafyèv kochon ki t ap touye kochon an Ayiti ak nan lòt peyi tankou Repiblik Dominikenn. Gouvènman ameriken, ansanm avèk gouvènman diktati Jan Klòd Divalye, te deside touye tout kochon kreyòl an Ayiti. Apre sa, yo fè distribisyon kochon “espesyal” yo te di ki t ap pi gwo pase kochon kreyòl, epi ki t ap fè plis pitit.

Sepandan, menm jan semans ibrid yo konn bezwen angrè espesyal, kochon blan sa yo te bezwen kay espesyal ak manje espesyal. Se te yon gwo echèk. Anpil nan kochon blan yo mouri, epi anpil peyizan te vann kochon sa yo paske yo pa t gen ase lajan pou konstwui bèl kay epi achte bèl manje pou yo.

Katryèman, genyen nan semans ibrid Monsanto ap bay ki genyen yon chimi toksik sou yo. Genyen “Maxim XO” sou semans mayi, se yon “fungicide” – ki vle di, yon pwazon ki touye setèn kalte pichon ki konn pouse sou plant.

Epi, semans tomat “calipso” yo genyen yon chimi sou yo ki rele “thiram.” Thiram se youn nan chimi toksik ki nan fanmi chimi ki rele “ethylene bisdithiocarbamates” (EBDC yo). Lè Ajans pou Pwoteksyon Anviwoman Amerikan (EPA an angle) te fè tès sou rat ak sourit, yo dekouvri pwodui chimik sa yo ka lakòz maladi, epi yo mande yon etid espesyal sou EBDC. Apre sa, yo dekouvri EBDC yo telman dangere, fòk moun k ap travay avèk pwodui chimik sa a mete gan ak lòt rad espesyal sou yo, pou asire yo ase pwoteje kont efè malouk pwodui toksik sa a.

EPA te pran lòt dispozyson, tou. Yo deside, fòk tout pwodui ki gen EBDC landan yo pote yon etikèt espesyal ki esplike danje ki genyen ladann. Epi, EPA di, konpayi yo pa gen dwa mete EBDC nan pwodui ki pou jaden pesonèl moun, paske majorite moun ki gen ti jaden deyè lakay yo pa konn gen rad espesyal yo ta bezwen pou pwoteje tèt yo kont pwodui chimik malouk sa a. [3] Men, eske sak semans gen etikèt espesyal sa yo, an kreyòl? Eske tout peyizan pral gen kapasite li ak konprann etikèt sa yo?

Nan nòt kourye elektwonik Monsanto voye pou Ministè Agrikilti a, li prèske pa pale sou thiram, epi li pa t di anyen sou danje li, li pa t ofri fè okenn fòmasyon espesyal oubyen bay rad espesyal pou moun ki pral itilize semans toksik sa yo nonplis.

Fò n gade yon senkyèm aspè nan “kado” sa a. Nan plizyè kote atravè peyi d Ayiti, mayi moulen ameriken koute mwen chè pase mayi moulen ayisyen. Poukisa? Paske agrikiltè resevwa anpil asistans nan men gouvènman ameriken, epi paske pwodui sa a, ak anpil lòt pwodui ankò, antre an Ayiti lib e libè akòz politik louvri vant peyi a, kote Ayiti pa gen dwa pwoteje pwòp peyizan ak pwodui pa l avèk tarif jan l te konn fè lontan. Sa vle di : diri ameriken, poul ameriken, mayi ameriken ak lòt pwodui ankò ap vann pi bon mache pase pwodui ayisyen. Kiyès k ap egzije politik louvri vant peyi a? Menm enstans k ap “ede” Ayiti avèk pwojè WINNER ak lòt èd ankò. Ki fè, “kado” sa a se yon kado ipokrizi total kapital.

Gen yon bagay ki klè – “kado” sa a se nan entere Monsanto.

Elizabeth Vancil, Direktè Inisyativ Devlòpman pou Monsanto, te bat bravo lè l tande Minis Agrikilti te aksepte kado semans yo. Madam la te di se te yon “kado Pak” nan yon nòt li te voye nan mwa avril. [4]

Mouvman ak kritik kont Monsanto toupaptou

Òganizasyon peyizan ak enstitisyon k ap travay avèk yo epi lòt òganizasyon ki nan mouvman sosyal ayisyen an di, semans sa yo reprezante yon gwo danje – pa sèlman akòz pwodui chimik yo oubyen posibilite Monsanto ta ka vini avèk semans OMG yo. Yo di, lòt danje a se pou lavni peyi a menm, ki ta sipoze kanpe sou pwodiksyon manje lokal – se sa yo rele “souvrènte nan zafè manje.”

Lefèt Monsanto nan Ayiti se yon danje pou kesyon souvrènte manje sa a.

“Moun Ozetazini ta ka ede n pwodui, wi, men se pa ba nou semans ak manje. Lè yo fè sa, y ap detui ti chans nou genyen pou n okipe tèt nou.” Se konsa yon peyizan ki rele Jonas Deronzil, yon manm koperativ nan zòn Verèt, te pale. [5]

Depi lontan moun ki gen konesans sou anviwonman, sante moun epi sou kesyon ti peyizan, ap denonse Monsanto. Se Monsanto ki te pwodui “Agent Orange” (“Ajan Zoranj”), pandan Gè Ameriken t ap fè kont Vyètnam. Militè ameriken te itilize Ajan Zoranj pou touye plant ak pyebwa, sa ki t ap pemèt yo wè solda Vyètnam di Nò pi byen.

Sepandan, Ajan Zoranj se pwazon. Akòz yo te touche l oswa travay avè l, anpil solda ameriken vin gen kansè. Gouvènman vyètnamyenn di gen 400,000 sitwayen ki oswa mouri oswa blese grav akòz Ajan Zoranj. Anplis, akòz yo te nan zòn kote ameriken te itilize Ajan Zoranj, gen 500,000 timoun ki fèt avèk sa yo rele an franse yon “malformation,” ki vle di “move fòm” komsi, yo ka pa gen bra, oswa janm yo pa fonksyone, elatriye. [6]

Anvan, eslogan Monsanto te konn itilize se te “Si pa t gen chimi, lavi a pa t ap posib.” Men kounye a yo di “Imajine.” Sit li nan entènèt di, konpayi a “ede peyizan atravè lemond pwodui plis pandan y ap fè yon travay ki pi bon pou lanviwonman. Nou ede peyizan pwodui plis, sa ki pral bay yo yon kalte lavi ki pi wo pandan y ap pwodui manje ki pi bon pou lasante… epi tou, travay y ap fè ap gen mwens move èfè sou lanviwonman.” [7]

Sepandan, lè n gade listwa konpayi sa a, nou wè, zak Monsanto yo depaman ak pawòl li yo.

Monsanto, ansanm avèk twa (3) lòt gwo konpayi agwo-endistri, kontwole plis pase lamwatye semans sou latè. [8] Monsanto gen preske 650 “brevet” (an franse) sou 650 diferan semans, ki vle di, se Monsanto ki pwopriyetè semans sa yo, epi moun pa gen dwa itilize yo si yo pa peye Monsanto pou sa. Prèske tout semans “prive” sa yo se pou koton, mayi ak soya. Monsanto fè prèske 30% nan tout rechèch k ap fèt nan domen agrikilti sou latè a tou.

Konpayi sa a vin kontwole tout biznis sa a paske li rive achte plizyè gwo konpayi ki t ap travay nan domen semans. Konsa yo rive elimine anpil nan konpetitè yo. Yon lòt bagay y ap fè se “privatize” diferan kalte semans yo fè nan laboratwa tankou diferan ibrid ak semans OGM nan achte “brevet” sou yo. Monsanto se yonn nan pi gwo pwodiktè semans OGM sou latè.

Epi, finalman, Monsanto konn mennen ti peyizan devan tribinal. Pa egzanp, jouk rive nan lane 2007, Monsanto te gen tan pote 112 plent kont 372 peyizan ak agrikiltè ameriken epi kont 49 ti konpayi agrikòl, paske moun oswa konpayi sa yo te swadizan vyole kontra oswa “brevet” sou semans OMG. Nan lòt peyi yo, konpayi an konn fè envestigasyon kont apèpre 500 peyizan ak agrikiltè chak lane, dapre sa Monsanto di. [9]

“Monsanto pote plent kont agrikiltè akòz tè yo vin kontamine avèk semans yon vwazen, oubyen si te gen semans OGM lane pase epi yo deside bay yon dezyèm lane. Monsanto di, agrikiltè ap ‘vòlè’ yo, paske agrikiltè a pa t peye Monsanto pou sa,” dapre Andrew Kimball ak Joseph Mendelson, de moun k ap travay nan yon òganizasyon yo rele “Center for Food Safety” an angle oswa “Sant pou Bon Pratik nan Manje.” [10] Sa vle di, lè yon ti semans OGM ap distribye sou yon plantasyon, menm si agrikiltè pa t vle sa, Monsanto vle touche pou sa.

Nan peyi Kolombi, Monsanto te travay avèk gouvènman ameriken nan Plan Kolonbi, yon plan militè ameriken te òganize kote y ap touye plant koka yo (plant yo itilize pou fè kokayin). Wachington te peye Monsanto preske $25 milyon dola ameriken ($25,000,000) pou yon pwodui chimik toksik ki rele “Roundup Ultra” pou fè travay sa a. Roundup Ultra se yon pwazon ki genyen landan l yon pwodui chimik Monsanto fè ki rele “glyphosophate herbicide” an angle. Epi li gen lòt pwodui chimik ladan tou, ki fè l pi toksik.

Òganizasyon dwa moun epi diferan kominote nan Kolonbi di pwodui chimik toksik sa a gen tan detwui anpil plant epi li pwazonnen sous dlo nan zòn nan. Anplis, li touye plant epi pwazonnen zòn ki te swadizan pwoteje. Yo di Roundup Ultra gen tan bay moun kansè epi fè plis timoun fèt avèk “malformation”.

Via Campesina, ki se pi gwo konfederasyon peyizan nan lemond, ki genyen òganizasyon nan plis pase 60 peyi ki manm, di Monsanto se “youn nan lenmi prensipal peyizan k ap eseye fè agrikilti natirèl epi k ap goumen pou souvrènte manje.” [11]

Via Campesina di Monsanto ak lòt gwo agwo-endistri miltinasyonal yo kontwole plis tè ak biznis agrikilti chak lane, epi se yo ki lakòz peyizan ap pèdi tè yo epi pèdi travay yo. Yo di agwo-endistri sa yo ap kontribye nan chofe planèt la epi lòt dezas anviwonman tou. [12]

Lane pase, jou ki te 16 oktòb, Jounen Entènasyonal Manje, Via Campesina te lanse yon kanpay entènasyonal kont Monsanto avèk manifestasyon, okipasyon tè epi grèv grangou nan plis pase 20 peyi. Yo fè yon dezyèm jounen aksyon kont Monsanto jou ki te 17 avril ane sa, Jounen Entènasyonal Latè.

ONG ameriken ap kesyone sa Monsanto ap fè tou. Asosyasyon Konsimatè Òganik gen yon kanpay yo rele “Milyon kont Monsanto,” kote y ap denonse Monsanto epi mande li sispann met presyon sou agrikiltè ameriken, sispann vann manje ki fèt avèk OGM ki poko gen tès ki fèt sou yo, epi sispann itilize lajan enpo Ameriken pou sibvansyone OGM. [13]

Sant pou Bon Pratik nan Manje ap goumen kont Monsanto ak Minis Agrikilti ameriken nan yon plent nan Lajistis ameriken. Plent sa a gen tan rive nan pi wò tribinal Ozetazini. Sant la ap akize Monsanto poutèt pwomosyon li fè pou Roundup Ready Alfalfa ki pa t respekte lalwa. Nan diferan tribinal pi ba, jij yo pran desizyon anfavè Sant la. Kounye Sant la ak Monsanto ap tan dezisyon jij nan Wò Tribinal. [14]

“Yon lòt tranbleman tè”

Pral gen goumen kont Monsanto an Ayiti tou.

“Yon lòt tranbleman tè”: se konsa Chavannes Jean-Baptiste, direktè egzekitif Mouvman Peyizan Papay (MPP) epi pòt pawòl Mouvman Peyizan Nasyonal Kongrè Papay (MPNKP) wè “kado” Monsanto a.

“Goumen kont semans ibrid ak OGM enpòtan anpil si n vle pwoteje anviwonman ak agrikilti nou”, dapre sa Jean-Baptiste te di nan yon entèvyou nan mwa fevriye.

MPP fè konnen li pral broule semans Monsanto yo, epi li mande moun manifeste kont prezans konpayi miltinasyonal sa a an Ayiti tou, jou k ap 4 jen, Jounen Mondyal Anviwonman.

Nan yon lèt tou louvri li voye, Jean-Baptiste deklare prezans semans Monsanto yo “se yon agresyon dirèk kont ti bitasyon, ti peyizan, epi kont “bio-divèsite” (ki vle di, richès natirèl ki se rezilta prezans divès kalte semans ak plant ki egziste), epi kont semans natif natal… epi tou, se yon agresyon kont ti richès natirèl ki rete an Ayiti.” [15]

“Nou ka fè Ayiti pwodui tout manje nou bezwen, epi nou ka menm fè ekspòtasyon kèk pwodui. Men, pou n fè sa, fòk nou gen yon politik ki pral pwoteje souvrennte manje a, kote Ayiti gen dwa defini pwòp politik agrikòl li, kote li gen dwa simen ak rekòlte pou fanmi l anvan, apre sa pou mache lokal, epi kote li gen dwa rekòlte manje ki sen yon mannyè ki respekte anviwonman ak Mama Latè.”

Nou di Moira Birss mèsi anpil pou asistans li te bay nan rechèch ak nan ede ekri atik sa a.

*Beverly Bell travay an Ayiti avèk diferan òganizasyon k ap goumen pou chanjman dèpi 30 lane. Li ekri yon liv ki rele, an angle, “Walking on Fire: Haitian Women’s Stories of Survival and Resistance,” ki vle di, “Mache sou Dife – Listwa fanm ayisyen k ap goumen.” Lis se kowodonatè “Other Worlds,” ki vle di, “Lòt Mond” ki se yon òganizasyon baze Ozetazini www.otherworldsarepossible.org, Òganizasyon sa a fè pwomosyon altènatif sosyal ak ekonomik. Bell se yon sosye nan “Institute for Policy Sutides,” nan Wachintonn tou.